ابوجارود می‌گوید خدمت ابی‌جعفر عرض کردم:

«قربانت شوم، از احوال حضرت صاحب‌الامر به من خبر بده». فرمود: «شبانگاه از بیمناک‌ترین مردم است، اما صبح‌گاه از ایمن‌ترین آنان می‌گردد. برنامۀ کارش شبانه‌روزی به وی وحی می‌شود». عرض کردم: «به او وحی می‌شود؟» فرمود: «وحی می‌شود، اما وحی پیامبری نیست، بلکه مانند وحی و الهامی است که به مریم دختر عمران و مادر موسی نسبت داده شده است. ای اباالجارود! قائم آل محمد از مریم و مادر موسی نزد خدا گرامی‌تر است».[1]

از این قبیل احادیث استفاده می‌شود که بر وجود مقدس امام الهام می‌شود و از این طریق خبر داده می‌شود.

ثانیاً، ممکن است گفته شود که پیغمبر6، وقت ظهور را توسط ائمۀ اطهار:به مهدی4خبر داده، مثلاً به این صورت که وقایع و حوادث معیّنی را از نشانه‌های فرارسیدن وقت ظهور معرفی کرده و امام زمان در انتظار بروز آن علامت‌هاست.

پیغمبر اکرم6فرموده است:

خداوند شمشیر و پرچم آن جناب را هنگام ظهور به صدا می‌آورد، می‌گویند: ای دوست خدا به‌پا خیز و دشمنان خدا را بکش.[2]

یکی از شواهد احتمال مذکور، روایاتی است که دلالت می‌کنند برنامه و دستورالعمل تمام امامان، مهرکرده از جانب پروردگار عالم بر پیغمبر اکرم6نازل شده است و ایشان آن را به

علی بن ابی‌طالب7تحویل داد. علی7هنگام خلافت، صحیفۀ خویش را گشود و طبق آن عمل کرد. سپس آن‌ را به امام حسن7تحویل داد و به همین کیفیت، نوبت به هر امامی می‌رسید، مهر نامۀ خویش را می‌گشود و به آن عمل می‌کرد. اکنون نیز برنامۀ کار و دستورالعمل امام زمان نزدش موجود است.[1]

به هر تقدیر این مسئله نیازمند تحقیق بیش‌تری است.

آیا عدم آگاهی امام زمان4از زمان ظهور، نقصی برای امام و مقام امامت محسوب نمی‌شود؟

اولاً، دقیقاً معلوم نیست که امام زمان4وقت ظهور را نداند؛ اگرچه از بعضی روایات فهمیده می‌شود که امام زمان4وقت ظهور را نمی‌داند،[2]اما این مسئله قطعی نیست. از طرف دیگر از بعضی آیات[3]و روایات[4]استفاده می‌شود که امام در صورت اراده به همه چیز علم خواهد داشت.

ثانیاً، بر فرض عدم علم، خلل و اشکالی برای مقام امام ندارد؛ زیرا تنها خداوند است که نهان و آشکار موجودات عالم را می‌داند و اگر چیزی بر خداوند مخفی باشد، علت نقص خداوند خواهد بود، اما غیر از خداوند، ازجمله امامان، محدودند و طبیعتاً علم و قدرت و سایر اوصاف آن‌ها نیز محدود است و اگر چیزی را ندانند، دلیل بر ضعف آن‌ها نیست. بنابراین برخی از علوم را تنها خدا می‌داند و هیچ‌کس حتی امامان از آن خبر ندارند؛ مثل زمان قیامت.

د) علوم الهی نیاز به تجدید نظر ندارد، بلکه به قوت و ظهور آغازین خود
باقی است؛[5]

5. روایات به کیفیت علوم ائمه:اشاره دارند:

الف) امام نسبت به هرچه دربارۀ آسمان و زمین و بهشت و جهنم (تا قیامت) واقع می‌شود، عالم است و چیزی نیست که ائمه7به آن علم نداشته باشند؛[1]

ب) جمیع علوم ملائکه و انبیا نزد ائمه:موجود است و هر امامی جمیع علوم امام قبل از خود را داراست؛[2]

ج) روایاتی داریم که دلالت دارند بر این‌که ائمه:بر همۀ احتیاجات و اعمال بشر و بر احوال شیعیان آگاهی دارند، و حتی اگر بلا یا مصیبتی به آنان برسد آگاه‌اند؛ یعنی به همۀ بلایا و منایا، (زمان و کیفیت آن‌ها) آگاهی دارند؛ همچنین به آن‌چه در دل انسان‌ها می‌گذرد، آگاهی دارند؛[3]در این زمینه امام زمان4در توقیعی که برای شیخ مفید فرستاده فرمودند:

انا نحیط علماً بانبائكم ولما یعزب عنّا شیءٌ من اخباركم؛

به همۀ خبرهای شما آگاهیم و چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست.

نکتۀ آخر این‌که، اگرچه علم امام از ناحیۀ خداوند است، ولی بین علم خداوند و علم امام تفاوت وجود دارد؛ زیرا علوم الهی برای خداوند ذاتی و استقلالی است (علم غیب، ذاتی خداوند است). به عبارت دیگر، تنها کسی که ذاتاً و به خودی خود از غیب آگاه است، خدای سبحان است و این بدان معنا نیست که پیامبر6، ائمه یا ملائکه به غیب علم نداشته باشند؛ بلکه علم دارند، اما علم آن‌ها ذاتی نیست، بلکه تبعی است و به خواست پروردگار، عالِم‌اند.

آیا امام مهدی4شاهد و ناظر اعمال است؟

در متون دینی ما آمده است که همه‌کس و همه‌چیز نزد امام زمان4حاضر است و امام بر احوال مردم آگاه است.

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:

وَقُلْ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ...F؛[1]

بگو عمل کنید، خداوند و فرستادۀ او و مؤمنان اعمال شما را می‌بینند.

دربارۀ این آیۀ شریفه، روایات بسیاری نقل شده و شاید به حد تواتر برسد[2]که علاوه بر خداوند متعال، پیامبر اکرم6و امامان:از اعمال همۀ امت آگاه می‌شوند.

در اصول کافی در بابی با عنوان «عرضۀ اعمال» روایات متعددی در ذیل همین آیۀ شریفه ذکر شده است که مراد از «مؤمنون»، ائمۀ اطهار:هستند، ازجمله
این روایت:

شخصی خدمت امام رضا7آمد و عرض کرد: «برای من و خانواده‌ام دعا کنید». امام فرمود: مگر دعا نمی‌کنم:

والله ان اعمالكم لتعرض علی فی كل یوم ولیلة؛

به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می‌شود.

روای می‌گوید: این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود:

اما تقرأ كتاب الله عزوجل وَقُلْ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ، وهو والله علی بن ابی‌طالب؛[3]

آیا کتاب خداوند عزوجل را نمی‌خوانی که می‌فرماید: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان، عمل شما را می‌بینند. به خدا سوگند! منظور از مؤمنان علی بن ابی‌طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) هستند.

امام علی7هم می‌فرماید:

لیس یغیب عنا مؤمن فی شرق الارض ولا فی غربها؛[1]

هیچ مؤمنی در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست.

امام صادق7هم می‌فرماید:

ان الدنیا لتمثل للامام مثل فلقة الجوز فلا یعزب عنه شئ... ؛[2]

دنیا (آسمان و زمین) در نزد امام چون پاره گردویی حاضر و نمایان است و چیزی از او پوشیده نیست.

لذا امام مهدی4به شیخ مفید می‌فرماید:

فانا نحیط علماً بانبائكم ولا یعزب عنا شئ من اخباركم؛[3]

ما بر احوال شما آگاهیم و هیچ چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده و مخفی نیست.

روشن است که اعمال، اعم از جوارحی و جوانحی است، لذا امام از هر نوع نیت و عملی که در کارنامۀ انسان ثبت شود، آگاه است.

از عبدالرحمان پرسیدند: چرا شیعه شدی و به امامت امام هادی7معتقد گشتی؟ گفت: چیزی دیدم که موجب شد چنین اعتقادی را بپذیرم. من مردی فقیر بودم. برای گرفتن کمک به دربار متوکل رفتم. آن روز متوکل دستور داده بود تا علی‌ بن‌ محمد بن الرضا7احضار شود. به یکی از حاضران گفتم: این مرد کیست؟ گفت او مردی علوی است که رافضیان معتقد به امامت‌اش هستند و متوکل او را برای کشتن حاضر کرده است. دیدم امام سوار بر اسب آمد و مردم از سمت راست و چپ در دو صف ایستاده و به او نگاه می‌کنند. هنگامی که او را

دیدم، محبتش در دلم افتاد. بنا کردم در دل خود برای او دعا کردن که خداوند شرّ متوکل را از او دفع کند. او پیشاپیش می‌آمد و به یال اسبش نگاه می‌کرد، ولی به راست و چپ نگاه نمی‌کرد. من پیوسته در دل به او دعا می‌کردم. هنگامی که کنارم رسید، صورتش را به سویم گردانید. آن‌گاه فرمود: «خداوند دعایت را مستجاب کند و عمرت را طولانی، و مال و فرزندانت را زیاد گرداند». از هیبت او، بر خود لرزیدم و در میان رفقایم افتادم. پرسیدند چه شده؟ گفتم: خیر است و به هیچ مخلوقی نگفتم. خداوند متعال به برکت دعای او راه‌هایی از مال و ثروت بر من گشود. من به امامت این شخص معتقدم که آن‌چه در دلم بود، دانست و خداوند دعایش را درباره‌ام مستجاب کرد.[1]

امام مهدی4هم در این زمان، چشم خدا در میان خلایق است[2]و بر احوال و اعمال ما آگاهی دارد.

آیا امام زمان4ما را می‌بیند؟

طبق بعضی از آیات قرآن، خدای متعال در هر زمان و برای هر امتی، رهبرانی قرار می‌دهد که معصوم از خطا و اشتباه‌اند و در روز قیامت به اعمال آن‌ها گواهی می‌دهند. کسی که شاهد بر اعمال امت باشد، نباید در شهادتش اشتباه کند و نیز باید احاطۀ علمی بر همۀ اعمال امت داشته باشد. بنابراین امام زمان4شاهد بر اعمال و رفتار ماست و اگر بخواهد می‌تواند ما را ببیند.[3]

آیا وقتی با امام زمان4صحبت می‌کنیم، ایشان صدای ما را می‌شنود؟ در این صورت چرا جواب ما را نمی‌دهد؟

با توجه به مضمون روایتی که از امام صادق7نقل شده است، امام زمان4از شدت محبتی که به دوستان خود دارد، هر زمانی که شخصی او را یاد کند، نگاهی به او می‌نماید و سزاوار است که یادکننده به جهت احترام و تعظیم، از جای خود برخیزد. هنگامی که مولای

خویش او را به نظر مهر و عطوفت نگاه می‌کند، پس از جای خود برخیزد و از خدای تبارک و تعالی، تعجیل فرج ایشان را بخواهد.[1]

بنابراین قطعاً امام زمان4صدای ما را می‌شنود، اما این‌که چرا حاجات ما را برآورده نمی‌کند، دلایل مختلفی دارد؛ مثلاً شرایط استجابت دعا را فراهم نمی‌کنیم که ازجملۀ آن‌ها ترک معصیت خداست، یا این‌که برآورده شدن آن حاجت به صلاح ما نیست، مانند بیمار دیابتی‌ای که از ما درخواست شیرینی می‌کند (از آن‌جا که او را دوست داریم به درخواست او توجهی نمی‌کنیم). به این ترتیب، امام زمان4نیز که مهربان‌تر از پدر و مادر است، برای تربیت ما بسیاری از خواسته‌های ما را به خاطر خودمان اجابت نمی‌کند.

چرا امام زمان4رساله ندارد و به وسیلۀ فقها رسالۀ خود را در اختیار مردم قرار نمی‌دهد؟

روشن است که امام مهدی4در غیبت به سر می‌برد و یکی از نتایج زندگی غایبانه این است که ما به آن حضرت دسترسی نداریم تا از ایشان تقاضای رساله نماییم؛ اما این به معنای مکلف نبودن مؤمنین از عمل به احکام شرعی نیست. از این‌رو امام زمان4در توقیع اسحاق بن یعقوب که به دست نایب دوم امام، یعنی محمد بن عثمان صادر گشت، فرمود:

و اما رویداد و پیش‌آمدهایی که در آینده روی خواهد داد، دربارۀ آن‌ها به راویان حدیث ما رجوع کنید؛ زیرا ایشان حجت من بر شمایند و من حجت خدا می‌باشم.[2]

علاوه بر این، دائماً مسائل جدیدی پیش می‌آید که نیازمند جواب امام است و از آن‌جا که دسترس به امام ممکن نیست و نمی‌توان جواب آن‌ها را از امام جویا شد، لذا باید به فقها رجوع کرد و احکام دین را از آن‌ها آموخت. در این‌باره که چرا امام مجبور به زندگی غایبانه شدند تا مردم از بهره‌مندی کامل از حضور ایشان محروم شوند، در ادامه گفت‌وگو خواهیم کرد.

آیا امام مهدی4خداوند متعال را می‌بیند؟

برای پاسخ به این سؤال مضمون حدیثی را می‌آوریم که شخصی از امیرالمؤمنین7پرسید: «یا امیرالمؤمنین! آیا هنگام عبادت خدایت را دیده‌ای؟» امام7فرمود:

آگاه باش! من هرگز خدایی را که ندیده باشم، عبادت نکرده‌ام.

آن شخص گفت: «خدا را چگونه دیده‌ای؟» امیرالمؤمنین 7فرمود:

بدان، خدا را با چشم نمی‌توان دید، ولی با قلب می‌توان او را درک کرد.[1]

یعنی خدا را با چشم سر نمی‌توان دید، ولی با چشم قلب می‌توان پی به وجود خدا برد.

بنابراین امام مهدی4نیز خدا را نه با چشم ظاهری بلکه با چشم عقل و قلب می‌بیند؛ زیرا خدا جسم نیست که با چشم ظاهری قابل دیدن باشد.