شورای عالی حوزه علمیه قم
مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران
مدرسهی علمیهی حضرت معصومه «سلام الله علیها»
شهرستان: قم- جعفریه
پایان نامهی سطح دو (کارشناسی)
موضوع:
اخلاق بنی اسرائیل در قرآن
استاد راهنما
سركارخانم ریحانه حقانی
استاد داور:
سركارخانم اسکندرجوي
تهیه و تنظیم
فاطمه اکبری
زمستان
1387
گفتار اول :تعریف موضوع. 3
گفتار دوم :اهمیّت و ضرورت موضوع. 4
گفتار سوم :پیشینهی موضوع. 5
گفتار چهارم:قلمرو و دامنهی موضوع. 6
گفتار پنجم :روش پژوهش.... 7
گفتار ششم :سوال اصلي وسوالات فرعي ..........................................................................................7
گفتار هفتم : فرضيه...........................................................................................................................7
گفتار هشتم :مفاهيم واژگان. 8
گفتار اول :اعطای نبوّت، کتاب و حکمت... 15
گفتار دوم :بهرهمندی از روزی طیّب... 19
گفتار سوم :سایه افکندن ابر. 22
گفتار چهارم :برتری بر عالمیان. 23
گفتار پنجم :نجات از دشمنان. 24
گفتار ششم :نشان دادن معجزات الهی.. 27
گفتار اول :شکستن پیمانهای الهی.. 33
گفتار دوم :نژاد پرستی و برتری طلبی.. 91
گفتار سوم :تفرقه و اختلاف... 106
گفتار چهارم :پول دوستی و دنیا طلبی.. 110
گفتار اول :نزول صاعقه و تحریم طیّبات... 116
گفتار دوم :ذلّت و خواری.. 119
گفتار سوم:مسخ و طمس الهی.. 124
گفتار چهارم :لعن و غضب الهی.. 127
نتيجهگیری... 130
فهرست منابع.. 134
|
مقدمه :
از جمله اقوامی که در قرآن از آنهاسخن به میان آمده قوم بنی اسرائیل است که به صورت مفصّل به اخلاق و زندگی آنان پرداخته شده است.«اسرائیل» لقب حضرت یعقوب - علیه السّلام - است و فرزندان دوازده گانه آن حضرت را بنی اسرائیل می نامند. خصوصیات اخلاقی بنی اسرائیل منحصر به این قوم نبوده و افرادی از ملل و ادیان دیگر نیز با این خصوصیات اخلاقی می توان یافت.
درکتب بسیاری(تفسیری و غیر تفسیری) به این موضوع پرداخته شده است ،لیکن در رابطه با بنی اسرائیل تحت موضوع و کتابی واحد بررسی نشده بود،پس برآن شدم دراین پژوهش درباره روحیّات و اخلاق بنی اسرائیل درهمه جوانب،مطالبی هرچند مختصر جمع آوری کرده و به آنها بپردازم.دراین تحقیق روش گرد آوري اطلاعات كتابخانه اي بوده و براي تدوين از شيوه ي تحليلي –تبييني استفاده شده است.
تحقيق باکلیات ومفاهيم(شامل تعريف موضوع، اهميت و ضرورت، پيشينه، قلمرو و دامنه ي موضوع،روش پژوهش،سوال اصلي ، سوالات فرعي ، فرضيه و مفاهيم واژگان ) آغاز شده و در ادامه در فصل دوم به نعمت های خداوند بر بنی اسرائیل همچون اعطاي نبوت ، كتاب و حكمت ،بهره مندي از روزي طيب ، سايه افكندن ابر ، برتري بر عالميان ،نجات از دشمنان و نشان دادن معجزاتي چون اژدها شدن عصا، شكافته شدن دريا با عصا ، هجوم ضفدع و ... اشاره شده كه گوياي اين مطلب است كه آنان بعد از اعطاي نعمتهاي فراوان سر پيچي كرده و راه عصيان را در پيش گرفتند و روحيا ت و اخلاقي چون شكستن پيمانهاي الهي ،نژاد پرستي ، تفرقه و اختلاف ،پول دوستي و دنيا طلبي در وجودشان تثبيت گشته و خود زمينه نزول عذاب هايی چون نزول صاعقه و تحريم طيبات ،ذلت و خواري ، طمس و مسخ و لعن و غضب الهي را فراهم كردند . نزول عذاب و سختيها از جانب خداوند تذكري است تا شايدانسان از سركشي و غرور بيجا اجتناب كرده و در همه حال باز گردد چرا كه خداوند خود در توبه به سوي بندگانش راگشود .
بيان قصص و سرنوشت اقوام و افراد مختلف در قرآن كريم عبرتي است تا آيندگان از آن عبرت گرفته ، سر پيچي نكنند تا به سرنوشت تلخ آنان گرفتار نشوند .
نتيجه گیری
خداوند مواهب و نعمتهای مادّی و معنوی خود را بر بنی اسرائیل تمام کرد. از نعمت روزی طیّب تا اعطای حکمت، نبوّت و نشان دادن معجزات الهی، امّا آنان در برابر این همه نعمت جز به سرپیچی و انکار و کفر ورزیدن هیچ نکردند و همواره در قرآن و در تاریخ مذمّت شدند. بنی اسرائیل همواره به قومی پیمانشکن معروف بودهاند خداوند بعد از نجات آنان از چنگال فرعونیان، فرستادن پیامبران و اعطای کتاب، از ایشان پیمان گرفت که خداوند یکتا را بپرستند امّا آنان که سالها تحت اسارت قبطیان، در طول چند صد سال خدپرستی حقیقی را از دست داده بودند؛ در حالیکه همهی اصول دین در توحید خلاصه شده و تزلزل این اصل معادل از بین رفتن تمام مبانی دین است. آنان افکار شرکآمیزی داشتند گوسالهپرستی، غلو در پیشوایان، دست بستگی یا درخواست رؤیت خدا که ناشی از اصالت مادّه در نزد ایشان بود.
از آنان پیمان گرفته شد که به والدین، خویشاوندان، یتیمان و مساکین نیکی کنند تا هم در حق خانواده و هم اجتماع نیکی شده باشد و حقوق ادا گردد امّا چنین نکردند. پیمان دیگری که از ایشان گرفته شد، اثبات اعتقاداتشان در عمل بود. شناخت حق و قبول آن، به تنهایی کافی نیست فرد باید اهل عمل بودو پیوند فرد با خالق(نماز) و مخلوق(زکات) را به بهترين وجه عملي سازد.
قرآن بنی اسرائیل را به انسانکشی معرفی نموده و سپس توبیخ و سرزنش میکند. در قرآن قتل یک انسان مساوی قتل همهی انسانهاست و نجات یک انسان نیز برابر نجات همهی انسانهاست. همهی انسانها مانند پیکر و حقیقتی واحدند. در تورات نیز امر شدهاند که از قتل و تبعید دوری
کنند، امّا یهودیان هر حکمی که ایشان را به منافع مادی رساند، برمیگزینند و مابقی را رها میسازند.
کنند، امّا یهودیان هر حکمی که ایشان را به منافع مادی رساند، برمیگزینند و مابقی را رها میسازند.
بنی اسرائیل در میان پیامبران خدا تفرقه میافکندند و برخی را قبول کرده و برخی را منکر میشدند، همانگونه که نبوّت پیامبراکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- را منکر شدند؛ در حالیکه خود در تورات نشانههای او را خوانده و تصدیق کرده بودند و انتظار ظهورش را داشتند. لیکن با ظهور او مسائل نژادی، قبیلهای و تعصّبها را پیش کشیده و از حق منحرف شدند. دانشمندان آنان کتمان حق کردند و عوامشان نیز خود خواستند که باور کنند. آنان مردمی نژادپرستاند که بهشت، کتاب، حکمت و نبوّت را منحصر در خود میدانند و سرچشمهی این افکار، غرور، عجب و خود بینی است که به تدریج به صورت خودستایی جلوه کرده و در نهایت به تکبّر و برتریجویی میانجامد. نژادپرستی آنقدر در اسلام نکوهیده است که آنرا شعبهای از شرک دانسته و با آن مبارزه کرده است.
آنان برای رسیدن به منافع مادّی و لذّات پست دنیایی حقایق را فرو گذاشتند و به مادهپرستی رو آوردند. بنی اسرائیل حتّی در مورد خداوند نیز به احکام ماده حکم میکردند و نتیجهی پستی و کوته. فکریشان چیزی جز تناقض در گفتار و کردارشان نبود. آنان بنابر عقیدهای که دارند(ملّت برگزیدهی خدا بودن) خواهان استیلا و حکمرانی بر جهاناند و شاید دلیل حرص بر جمعآوری مال و ثروت نیز ریشه در این عقیدهی باطلشان دارد.گمان میکنند مادّیّات و بهرهمندی هر چه بیشتر از مال و ثروت میتواند آنان را به مقصود خود برساند. بنی اسرائیل با دو خصیصهی مشخص «مال اندوزی» و «برتری قومی و ارجح دانستن قوم خویش و زن و فرزند بر دیگران» روحیهی دنیا طلبی و حسد و گریز از حقّ، عدل و نفی معاد را نشان میدهند. آنان برای رسیدن به این مقاصد از هیچکاری فروگذاری نکردند، از انکار نبوّت پیامبر- صلّی الله علیه و آله وسلّم- تا تحریف تورات. همواره در طول تاریخ دانشمندانی در لباس دین، دنیا را طلب کرده و دین را به بهای اندک دنیا فروختند. تحریف خیانت فرهنگی یهود و بزرگترین خیانت است، خیانتی که نسلهای بعد را به انحراف و بیراهه میکشاند و حاصل این خیانت بهوجود آمدن صدها هزار مسیحی و یهودی در جهان امروز شد. از جمله صهیونیستها که جزء نژادهایی هستند که قوم خود را برتر از اقوام دیگر تلقی میکنند و بر رعایت اصول ملّی و نژادی خود پافشاری میکنند، در حالیکه فاقد نژادی مشترکاند.
بنی اسرائیل به اصل وحدت جامعه اعتنایی نکرده و راه تفرقه و اختلاف را پیشه ساختند غافل از آنکه از عوامل سقوط تمدّنها و جامعهها، از هم گسیختن رشتهی اتّحاد و همبستگی ملّی و ظهور تفرقه در میان مردم است. نتیجهی فوری چنین نفاق و پراکندگی، ذلّت و خواری است. ذلّت و نفاقی که در میانشان تا دامنهی قیامت ادامه دارد؛ تازمانیکه خود بر کفر و طغیان اصرار دارند و چشم را بر حقایق بسته و به سوی حق و حقیقت باز نمیگردند.
بنی اسرائیل به سبب کفر ورزیدن به آیات الهی و پیامبر گرامی- صلّی الله علیه و آله و سلّم- قتل و نافرمانی پیامبران، بازداشتن مردم از راه حق، گرفتن ربا، خوردن مال مردم به ناروا و گرفتن رشوه در مقابل تحریف آیات الهی مستحق بسیاری از عذابها شدند. بر اثر چنین خلافکاریهایی در ابتدا مورد خشم و طرد دیگران واقع شدند؛ امّا این موضوع به صورت صفت ذاتی آنان در آمده و با همهی امکانات هم، باز احساس حقارت میکنند و اینچنین مهر ذلّت و خواری بر پیشانی آنان زده شد؛ تازمانی که از کفر و طغیانشان باز گردند. آنان لعن خداوند را به جان خریدند و از رحمت بیکران الهی دور شدند. دلهایشان متمایل به باطل شده و دچار محو فکری و روحی و عقبگرد معنوی شدند و این چنین از مقام انسانیّت به درّهی شهوات سقوط کرده و اسباب هلاکت خود را فراهم کردند.
ما نیز نباید گمان کنیم که این عاقبت تنها متعلق به بنی اسرائیل است بلکه هركس مانند آنها رفتار کند و اخلاق آنان را پیشه سازد از آنان و گمراهان است و سرنوشتی شوم و تلخ چون آنان در انتظارش است؛ چرا که خداوند هرگز انسانی را تنها به دلیل خون و نژادش محکوم و عقاب نمیکند بلکه در اسلام همهی انسانها از یک پدر و مادرند و معیار حق و باطل، تقوا و اعمال صالح است.
پیشنهادها و کارکردها
هر فردی باید در اسرار جهان و نظم آن به تفکّر بپردازد،همان گونه که در قرآن بارها به آن متذکّر شده است؛چراکه جهل عامل گمراهی انسان است.او پس از تفکّر دقیق در این آیات و نشانه ها به وجود آفریدگاری یکتا پی خواهد برد؛یعنی اصل توحید واینست اوّلین پیام انبیا.
انسان با دیدن نعمتهای خداوند و زنده کردن یاد او در دل به عزّت و رشد می رسد و غفلت از اوست که آدمی را تا مرز حیوانیّت تنزّل می بخشد.ما باید یدانیم که خداوند از اعطای این نعمات و موهبتهای فراوان منظور و هدفی داشته است،چرا که ذات باری تعالی را با عبث و بیهودگی کاری نیست.هرانسانی می بایست به اندازه ی توان خوداز عهده ی شکر نعمتهای خداوند برآید،وگرنه خداوند را نیازی به یاد و شکر بندگان نیست.
بسیاری از خطاهایی که از انسان سر می زند به دلیل فراموش کردن جایگاه حقیقی هر چیز است.برخی افراد فروع را به عنوان اصول قرار داده و برای آنان ارزشی همچون ارزش اصول در زندگی قائل می شوند.به عنوان نمونه مادّیات را اصلی اجتناب ناپذیر در نظر گرفته و به آن پایبند می شوند،غافل از آنکه خداوند مادّیات را برای کمک به انسان برای رسیدن به هدفی والا آفریده و فرو رفتن در مادّیات باعث غفلت وفراموشی خداوند است.
حرص بر جمع آوری مال،حسد،غرور،خودپرستی،بهانه جویی،منفعت طلبی و تعصّب،هریک به تنهایی گامی است بر تنزّل انسان از مقام انسانیت.هر گاه با انجام یک گناه گامی به سوی سقوط وتباهی برداشته شود وانسان متوجّه خطای خویشتن نشده و برنگردد ـ حتّی با خطرها که عامل برگشتن و یاد خداست ـ گام بعدی بسوی شقاوت آسانتر برداشته می شود و هرچه بیشتر در پستی ها فرو می رود.
ما باید همواره آفرینش نخستین خود را بخاطر داشته باشیم واز سرکشی وغرور دوری کرده و در اوّلین فرصت، ریشه ی رذایل اخلاقی را در قلبمان از بین ببریم و بدانیم که برای هدفی مقدّس خلق شده ایم و این دنیا و لذّات آن گذرگاهی کوتاه است نه جای ماندن و دل بستن.
قرآن کتاب نور وهدایت انسان هاست که درآن به بیان نمونه ها والگوهای خوب وبد پرداخته شده است.بنی اسرائیل نیز نمونه ای از ار تکاب ظلم و ستمگری هاست و عاقبت شوم آنان درس عبرتی برای همه ی انسان هاست که ای انسان به بنی اسرائیل نعمت های فراوانی داده شد ولی آنان شکر نکرده و به پیمان های خود وفادار نماندند واینست عاقبت سرکشی و گناه.پس شما چنین نکرده و اشتباهات آنان را تکرار نکنید تا به سرنوشت ناگوار و تلخ آنان دچار نشوید. بیاید خود را دریابیم قبل از آنکه فرصت از دست برود و راهی برای بازگشت باقی نماند.
فهرست منابع
* قرآن کریم
* نهج البلاغه، محمّد دشتی، قم، مؤسسهی فرهنگی تحقیقاتی امیر المؤمنین- علیه السلام- 1383.
1.ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریّا، معجم مقاییس اللغه، ج1، مرکز النشر- مکتب الاعلام الاسلامی،1404 (هـ . ق).
2.آل اسحاق، اسماعیل، مذاهب و ادیان، تهران، بینا، 1357.
3.انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج8، تهران، انتشارات سخن، 1381.
4.آئینهوند، صادق، تاریخ سیاسی اسلام، بیجا، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1362.
5.بکر، بارنزو، تاریخ اندیشهی اجتماعی، ترجمهی جواد یوسفیان و علی اصغر مجیدی، تهران، امیر کبیر، 1370.
6.بهشتی، محمّد، فرهنگ صبا، بیجا، انتشارات صبا، 1378.
7.بوکای، موریس، تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمهی ذبیح الله دبیر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
8.بیآزار شیرازی، عبدالکریم، محمّد باقر حجّتی، تفسیر کاشف، ج2و3، بیجا، نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
9.پورسیف، عباس، خلاصهی تفاسیر قرآن مجید(المیزان، نمونه)، تهران، شاهد، 1386.
10. پیشوایی، مهدی، راههای نفوذ اسرائیلیات در تاریخ اسلام، نشریّه پیام حوزه(ش13) ، نشریه شورای عالی حوزهی علمیّهی قم، 1376.
11. جاد المولی و دیگران، محمّد احمد، قصههای قرآن، ترجمهی مصطفی زمانی، قم، پژواک اندیشه، 1379.
12. جزایری، نعمت الله، قصص الانبیا، ترجمهی یوسف عزیزی، تهران، انتشارات هاد، 1380
13. جواد آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن (سیره رسول اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم - در قرآن)،ج8، قم، مرکز نشر اسراء، 1358.
14. جواد آملی، عبدالله، تفسیر سورهی ابراهیم، بیجا، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1363.
15. حجازی، فخر الدین، پنج مقاله، تهران، مؤسسه انتشارات بعثت، 1354.
16. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، ج16، قم، مؤسسهی آل البیت لإحیاء التراث، 1412(هـ .ق)
17. حسنی، علیاکبر، تاریخ اسلام، بیجا، دانشگاه پیام نور، 1383.
18. حکیمی، محمّدرضا، محمّد حکیمی و علی حکیمی، ترجمهی الحیاة، ترجمهی احمد آرام، ج2و3، قم، انتشارت دلیل ما، 1386.
19. خلخالی، صادق، کوروش دروغین و جنایتکار، بیجا، بینا، 1360
20. خلیلی، محمّدعلی، زندگانی محمّد - صلّی الله علیه و آله و سلّم- بیجا، اقبال، 1355.
21. داوری، رضا، ناسیونالیسم و انقلاب، بیجا، دفتر پژوهشها و برنامهریزی فرهنگی، وزارت ارشاد اسلامی، 1365.
22. دهخدا، علی اکبر، لغتنامهی دهخدا، ج11، بیجا، بینا، بیتا.
23. دهخدا، علیاکبر، لغتنامهی دهخدا، ج13، تهران، مجلس شورای ملّی، 1335.
24. دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا،ج29، تهران، بینا، 1335.
25. دهخدا، علیاکبر، لغتنامهی دهخدا، ج40، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1345.
26. دهقان، اکبر، صدو چهارده نکته از قرآن کریم دربارهی زکات، تهران، ستاد اقامهی نماز و احیای زکات، 1382.
27. دهقان، اکبر، هزار و یک نکته از قرآن کریم، تهران، مرکز فرهنگی درسها از قرآن، 1384.
28. دهقان، اکبر، مجتبی کلباسی، واژههای نور، قم، انتشارات روح، 1382.
29. رسولی، محلّاتی، هاشم، تاریخ انبیا، ویرایش دوم، قم، بوستان کتاب قم، 1382.
30. روحی، ابوالفضل، سیمای بنی اسرائیل در قرآن و عهدین، مجله معرفت (ش 95)، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1384.
31. رهنورد، زهرا، همراه با قیام موسی- علیه السّلام-، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بیتا.
32. زرّینکوب، عبدالحسین، بامداد اسلام، تهران، امیر کبیر، 1379.
33. زعیتر، اکرم، سرگذشت فلسطین یا کارنامهی سیاه استعمار، ترجمهی علی اکبر هاشمی رفسنجانی، بیجا، بینا، بیتا.
34. سبحانی، جعفر،منشور جاوید، ج 2، بیجا، توحید، 1360
35. سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج4، قم، مؤسسه امام صادق - علیه السلام-، 1375.
36. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج1و2، قم، بوستان کتاب قم، 1380.
37. شیرازی، محمّد، دنیابازیچهی یهود، ترجمهی هادی مدرسی، قم، کانون نشر اندیشههای اسلامی، 1366.
38. شیرودی، مرتضی، فلسطین و صهیونیسم، بیجا، تحسین، 1382.
39. شیرودی، مرتضی، پروژهی اسرائیل، بازخوانی مؤلفههای سازندهی رژیم صهیونیستی، مجلهء رواق اندیشه، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1383.
40. صفا تاج، مجید، نژادپرستی صهیونیسم، بیجا، نشر فلسطین وابسسته به جمعیّت دفاع از ملّت فلسطین، 1381.
41. طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، ج2، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1350.
42. طبّاره، عفیف عبدالفتّاح، چهرهی یهود در قرآن، ترجمهی مهدی آیت اللهی، بیجا، جهان آرا، بیتا.
43. طباطبایی، محمّد حسین، شیعه در اسلام، بیجا، واریان، 1385.
44. طباطبایی، محمّد حسین، المیزان، ترجمهی محمّد باقر موسوی همدانی، ج1و4و5 و8 و12و14و16و18، دفتر انتشارات اسلامی، 1386.
45. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، جوامع الجامع، ج1، بیجا، مرکز مدیریت حوزهی علمیهی قم، 1415 (هـ .ق).
46. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان، ترجمهی محمّد رازی، ج25، بیجا، مؤسسه انتشارت فراهانی، 1358.
47. طلاس، مصطفی، پیامبر - صلّی الله علیه و آله و سلّم - و آیین نبرد، ترجمهی حسن اکبری مرزناک، تهران، بعثت، بیتـا.
48. عابدینی، فیض الله، تحریف قرآن، تهران، انتشارات توسعهي علوم، 1381.
49. عبد علی ابن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نور الثقلین، ج5، قم، المطبعه العلميه، بیتا.
50. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج1 و2، تهران، امیر کبیر، 1376.
51. فخر الاسلام، محمّد صادق، افتخار اسلام بر سایر ادیان، بیجا، غفور آقا زاده سلطانی، 1361.
52. فعّال عراقی، حسین، یهود در المیزان،تهران، نشر سبحان، 1386.
53. فیروزاباذی، مجدالدّین، القاموس المحیط، ج1، بیروت-لبنان، دارالمعرفه، بیتا.
54. فیض کاشانی، محمّد حسن بن شاه مرتضی، تفسیر صافی، ترجمهی جمعی از فضلا با نظارت عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ج1و 4و 5، قم، چاپ و نشر نوید اسلامی، 1386.
55. قرائتی، محسن، تفسیر سورهی اسراء، تهران، مرز فرهنگی درسها از قرآن، 1380.
56. قرائتی، محسن، تفسیر سورهی لقمان، تهران، مرکز فرهنگی درسها از قرآن، 1386.
57. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج3و5، تهران، مرکز فرهنگی درسها از قرآن، 1382.
58. قرشی، علیاکبر، قاموس قرآن، ج1 و2و 3و 4و 5 و6 و7، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386.
59. قیوم زاده، محمود، پیامبر- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و یهود مدینه، بیجا، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد ساوه، 1383.
60. کاشانی، فتحالله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج1و5، تهران، بینا 1336.
61. کرمی، علی، ظهور و سقوط تمدّنها از دیدگاه قرآن، قم، نشر مرتضی، 1370.
62. کریمزاده، پروانه، تفسیر روان سورهی انعام، بیجا، انتشارت دارالفکر، 1383.
63. لوموند دیپلماتیک،پیام پیامبران، ماهنامه سیاحت غرب،مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1382.
64. متوسّل، محمود، تفسیر قرآن برای جوانان، ج1، تهران، مرکز فرهنگی درسها از قرآن، 1377.
65. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، ج13، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بیتا.
66. محقق، محمّدباقر، دائرة الفرائد، ج4، تهران، بعثت، 1361.
67. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، استدراج(سقوط گام به گام)، قم، بوستان کتاب قم، 1386.
68. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائره المعارف قرآن کریم، ج1، قم، بوستان کتاب قم، 1382.
69. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1386.
70. مطهری، مرتضی، حماسهی حسینی، ج1،تهران، انتشارات صدرا، 1386.
71. مظفری(قنبری)، آیت، جریان شناسی سیاسی معاصر ایران، قم، زمزم هدایت، 1385.
72. معادی خواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، ج4، تهران، ذره، 1372.
73. معرفت، محمّدهادی، تفسیر و مفسّران، ج1و2، قم، مؤسسهی فرهنگی التمهید، 1380.
74. معلوف، لویس، فرهنگ بزرگ جامع نوین، ترجمهی احمد سیّاح، ج1، تهران، انتشارات اسلام، 1382.
75. معین، محمّد، فرهنگ فارسی یک جلدی، بیجا، راه رشد، 1385.
76. مکارم شیرازی، ناصر، قرآن و آخرین پیامبر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.
77. مکارم شیرازی، و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، ج3 و 4 و 6 و23، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.
78. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر جوان،ج15و 21، دارالکتب الاسلامیه، 1380.
79. مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1364.
80. محمّدی ری شهری، محمّد، میزان الحکمه، ج10، ویرایش دوم، قم، دارالحدیث، 1385.
81. ملبوبی، محمّدتقی، تحلیلی نواز قصص قرآن، تهران، امیر کبیر، 1376.
82. مهاجر، عبدالحمید، إعلموا إنی فاطمه، ج6، بیروت-لبنان، دارالکتاب و العتره، 1413 (هـ .ق).
83. مهری کرمانشاهی، محمّدجواد، قصههای قرآن، قم، انتشارات مشرقین، 1381.
84. ناس، جانبایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمهی علی اصغر حکمت، تهران، شرکت انتشارت علمی و فرهنگی، 1385.
85. نویهض، عجاج، پروتکلهای دانشوران صهیون، ترجمهی حمید رضا شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی- بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1373.
86. هاشمی رفسنجانی، اکبر، اسرائیل و فلسطین، تهران، جهانآرا، بیتا.
87. هاشمی رفسنجانی و جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، اکبر، تفسیر راهنما، ج1 و 13 و 15 و 19 و قم، بوستان، کتاب قم، 1382.
88. www.compuserb.com، آموزههایی از تلمود، ماهنامهی سیاحت غرب، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1385.
89. - - -، جهان زیر سلطهی صهیونیزم، بیجا، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1361.